Saz Nedir, Saz Çeşitleri Nelerdir?
Saz, Türk Halk Müziği kültürünün, Türkülerin ve yaşam biçiminin en eski temsilcilerinden biridir. Telli çalgılar grubunda yer alan saz, zamanla içinde bulunduğu kültüre ve alışkanlıklara bağlı olarak çeşitlenmiştir. Bu çeşitlilik, saz modelleri içinde: bağlama, perdesiz saz gibi seçeneklerin doğmasına olanak tanımıştır.
Enstrümanların ilk zamanlardan bu yana gelişimi, kültürel olmaktan ziyade teknolojik değişimlerle de şekillenmiştir. Elektro bağlama bu sayede ortaya çıkmıştır. Daha güçlü ses özelliği sayesinde elektro saz, bağlama severlerin ve âşıkların tercih ettiği enstrümanlardan biri haline gelmiştir. Klasik saz modellerini bırakamayanlar, Anadolu rock gibi elektronik müziklerle Anadolu kültürünü birleştirmeyi sevenler için elektro saz güzel bir alternatif olmuştur.
Teknoloji ne kadar gelişse de eski saz kültürü günümüzde de devam eder. Klasik saz modellerine ilgi duyan ve onlarla müzik icra eden çok sayıda kişi vardır. Bu geleneği devam ettiren yani saz çalan kimselere ne ad verilir? Bu kimselere âşık adı verilmiştir. Eski Anadolu kültürü içinde saz çalıp türkü söyleyen kişiler, âşık olarak adlandırılmıştır. Saz sanatçısı anlamına gelen bir diğer unvan ise sazendedir. Âşık Veysel, Neşet Ertaş, Arif Sağ gibi üstatlar günümüzde hala severek dinlenen saz sanatçılarıdır.
Saz Çeşitleri
Saz, diğer adıyla bağlama nedir? Armut şeklindeki kısmına tekne adı verilen, göğüs ve sap kısımlarından oluşan telli tezeneli çalgıdır. Saz, mızrapla çalınan bir enstrümandır. Saz çeşitleri oldukça zengindir. Saz diğer adıyla bağlama çeşitleri şunlardan oluşur:
Perdesiz Saz: Diğer bağlama türlerine göre üzerine perdeler yer almaz, daha davudi bir sese sahiptir.
Kopuz: Tek telli, düz ya da yassı yapıda tasarlanan, Türk sazının atası olarak bilinen telli çalgıya kopuz denir. Türk Halk Müziğinde hâlâ kullanılır.
Elektro Bağlama: Sazın kendi yapısına ilaveten elektro gitar sistemindeki manyetikler aracılığıyla üretilir.
Çöğür: Ölçüleri 36 -42 tekne arasında değişen, iri gövdeye ve kısa sapa sahip Türk halk sazının adıdır. Yukarıdan aşağı la, sol, re düzeninde çalınır.
Cura: Tezene denilen bir mızrapla çalınan, saz ailesinin en küçük üyesi olan cura, iki ya da üç adet tele sahiptir. Ardıç, kestane, ceviz, dut, gürgen ağaçlarında yapılır. Kökeni Orta Asya’ya dayanan bir Yörük çalgısı olarak bilinir.
Kısa Saplı Bağlama: Uzun saplı bağlamayla arasında ses açısından bir fark bulunmaz. Kısa saplı bağlamada tellerin yerleri farklıdır.
Tambura: Saz ailesinin üyesi olan tambura, farklı çeşitleri bulunan ve tezeneyle çalınan telli çalgıdır.
Divan Sazı: Elle ve tezeneyle çalınabilen, ince uzun saplı, telli çalgıdır.
Meydan Sazı: Bağlamanın en büyüğüne verilen, tezeneyle çalınan bu saz türü, Türk Halk Müziğinin ana enstrümanlarından biridir.
Günümüzde farklı boyları ve çeşitleri olan bağlama türünün ortaya çıkışı Antik zamanlara kadar uzanır. Saz tarihçesi incelendiğinde Orta Asya ve Orta Doğu halklarının, sazı kültürel bir enstrüman olarak kullandığı görülür. Antik Pers devletinde tar adı verilen bir sazın kullanıldığı keşfedilmiştir. İran müziğinde yaygın olarak kullanılan saz, sonrasında yaşadığı dönüşümle Türk kültürü başta olmak üzere dünya çapında yaygınlaşmıştır.
19.yüzyıldan itibaren sazın yanık bağırlı sesi, Avrupa Klasik Müziğinde ve cazda da kullanılır hale gelmiştir. Türk müziğinin ve saz teknolojisinin gelişmesiyle farklı türler ortaya çıkmıştır. Bunlardan bir tanesi Türk Sanat Musikisinin vazgeçilmez enstrümanlarından olan kanundur.
Sazın Yapısı ve Özellikleri
Saz temel olarak üç kısımdan oluşur. Gövde yani tekne, göğüs yani kapak ve sap olmak üzere üç kısım sazı oluşturan elemanlardır. Sazın bu yapısına ulaşması için çok sağlam ağaçlar kullanılır. Saz yapımında sağlığını yitirmiş, cansız ama dayanıklılığı yüksek, zamanla şekil değiştirmeyecek ağaç türlerinden yapılır.
Gövde kısmı içinde akustik yapıyı oluşturan özel bir alan bulunur. Sap kısmında sesin çıkmasını sağlayan teller dizilidir. Sapın uç kısmında burgular yer alır. Teller, gövdeden burgu kısımlarına kadar uzanır. Saz çeşitlerine göre sap ve tel uzunlukları değişiklik gösterir.
Sazın tekne yani gövde olarak bilinen armut şeklindeki kısmı, oyma ya da yaprak adı verilen iki farklı şekilde üretilir. Oyma adından da anlaşılacağı gibi ağaç kütüğünün oyulması sayesinde elde edilir. Yaprak ise ağaç dilimlerinin özel kasnaklar yardımıyla şekillendirilip birbirine yapıştırılması sonucu oluşturulur.
Akustiği sağlamak adına tekne kısmında, gözenekli yapıdaki sesin titreşimini ve yayılımını artıracak ağaçlar kullanılır. Dut, ardıç, kestane gibi dayanıklılığı yüksek ağaçlar, bağlama yapımında sıklıkla kullanılan malzemelerdir. Karaağaç, maun, ceviz, gürgen, erik, meşe gibi saz yapımında kullanılan dayanıklılığı yüksek ağaçlar saz gövdesi üretiminde tercih edilir.
Saz Nasıl Çalınır?
Saz, parmaklar ya da mızrap yardımıyla çalınabilen bir halk müziği enstrümanıdır. Yeni başlayanlar için kısa saplı bağlama tercihi daha doğru olabilir. Uzun saplı bağlamada daha fazla nota var. Bu yüzden saza alışıp acemilik sürecinizi atlatana kadar kısa saplı saz modellerini tercih edebilirsiniz.
Sazı tutarken oturur pozisyonda olmanız gerekir. Oturuş pozisyonunuz son derece önemlidir. Tamamen dik şekilde durarak sazın gövde kısmını göbeğinize yaslamalısınız. Dirsekle bilek arasında kalan ön kol kısmını, bağlamanın teknesinin ortasına koyarak elinizi çalış pozisyonuna hazır hale getirebilirsiniz. Doğru oturuş pozisyonunda sazı olması gerektiği gibi çalabilirsiniz. Böylece hem ideal sesi yakalayabilirsiniz hem de enstrümanı çalarken yorulmazsınız.
Bağlamayı kucağınızda tam karşıya bakacak şekilde konumlandırmalısınız. Sazı doğru şekilde tutabilmek, hâkimiyet sağlamak için sapı hafif eğik bir konuma getirmelisiniz. Bunu yaparken çalgıyı aşağıda ya da çok yukarı pozisyonda tutmadığınızdan emin olmalısınız. Doğru pozisyonu bulduktan sonra el becerinizi geliştirmek için bol miktarda mızrapla vuruş çalışmanız gerekir.
Saz çalmayı kendi başınıza online videolar aracılığıyla öğrenmek yerine bir müzisyenden eğitim alarak daha doğru ve hızlı bir şekilde ilerleyebilirsiniz. Özel bağlama dersi sayesinde zorlandığınız yerlerde destek alabilir, moral bulabilir, yanlışlarınızı daha iyi görebilirsiniz.
Saz Akordu ve Bakımı
Saz akordu, sesin düzgün şekilde çıkması için en başta dikkat etmeniz gereken husustur. Sazın tellerinde bir sorun varsa, teller olması gerekenden daha yukarıdaysa ne kadar düzgün bir açıyla çalsanız da doğru sesi çıkaramazsınız. Bu nedenle burgular yardımıyla ve müzik kulağınızla tellerin nasıl ses çıkardığını dinlemelisiniz. Zamanla seslerin doğru tonlarını daha iyi yakalayarak, onları doğru ses ayarına getirebilirsiniz.
Bağlamaya yeni başlayanlar için en başta merak edilen konulardan biridir: Saz akordu nasıl yapılır? Akort konusunda zorlanıyorsanız online ya da dijital akort cihazlarını kullanarak gösterge yardımıyla sazınızı akort edebilirsiniz. En başta bu konuda size bağlama hocanız gerekli desteği verecektir. Zamanla müzik kulağınız geliştikçe sesleri doğru şekilde ayırt etmeye başlayıp kendi akordunuzu yapabilir konuma gelirsiniz.
Saz ve Bağlama Arasındaki Farklar
Telli müzik aleti grubundaki saz, aslında birçok enstrümanın genel adıdır. Bu grupta yer alan bağlama ise tek bir telli çalgı türüne verilen ismidir. Genellikle saz ve bağlama birbirinin yerine kullanıldığı için aynı gibi kabul edilir. Ama saz çeşitleri arasında kanun, cümbüş, santur, rebap, lavta, santur, keman ve klasik kemençe de yer alır. Saz özellikle Türk Sanat Musikisi içinde yer alan bütün çalgıların genel adı olarak kullanılır. Türk Halk Musikisi sazlarıysa klasik armut gövdeli, telli çalgılar grubunu kapsar.
Saz Çalmayı Öğrenmenin Püf Noktaları
Saz çalmayı öğrenmenin püf noktaları, öncelikle iyi bir müzik aleti edinmek ve doğru hocayı bulmaktır. Bu ikisinden sonra bol bol ihtiyacınız olan iki şey sıkı çalışma ve sabırdır. Bir enstrümanı yeni çalmaya başladığınızda ona hiç alışamayacakmışsınız gibi hissedebilirsiniz. En başta yaptığınız bilek güçlendirme egzersizleri bile çok beyhudeymiş gibi hissetmenize yol açabilir. Profesyonel bir saz sanatçısı olabilmek için size gereksiz gelen, ama saza alışmanızda hayati öneme sahip bu alıştırmaları düzgün şekilde yapmalısınız. Saz çalmayı öğrenmenin püf notları arasında şunlar yer alır:
- Alacağınız sazın, ses kalitesinden emin olmalısınız.
- Seviyenize ve vücut tipinize uygun saz modelini tercih etmelisiniz.
- Enstrüman almadan önce iyi bir piyasa araştırması yapmalısınız.
- Bilindik markaların saz modellerinden birini satın almalısınız.
- Bütçenize uygun fiyat performans ürünlerinden birini seçmelisiniz.
Başlangıç seviyesindeyken üst segment bir çalgı satın almanıza gerek yoktur. Sahne performansı düşünüyorsanız ileriki zamanlar için sazınıza bir ekolayzır taktırabilirsiniz. Ses kalitesini yükselten ve sesi daha uzak mesafeye iletmeyi başaran ekolayzır için ekstra bir bütçe ayırmanız gerekir. İlerleyen süreçte sahne performansı düşünüyorsanız bu masrafa değeceğini görebilirsiniz. Bütçeniz uygunsa ses kalitesi yüksek orta ya da üst segment bir saz modelini tercih edebilirsiniz.
Saz Müziğinde Kullanılan Teknikler
Türk kültürünün vazgeçilmez ögelerinden biri olan saz, her duyguyu ve mesajı yansıtmak için farklı tekniklerde çalınır. Yöreden yöreye ve bölgeden bölgeye değişen saz çalma teknikleri vardır. Saz çeşitleri kadar belki de daha çok saz müziği tekniği bulunur. Saz çalarken kullanabileceğiniz, iki tele sırayla vurularak yapılan çarpma tekniği bunlardan en çok kullanılandır. Tek çarpma, çoklu çarpma, merdiven çarpma, tezeneli çarpma gibi farklı teknikler, melodiye tat katar. Rezonans/titreşim tekniğinde tezene olmaksızın çarpma yapılır. Tellere bir kez vurularak parmakların notalara basılmasıyla titreşim elde edilir. Yuvarlama tekniğinde orta parmağın kullanımı önemli bir işleve sahiptir.
Çektirme tekniğinde ilk vuruş anında, mi notası üzerine konan parmaklar teli hafifçe çektirir. Çektirmeyle birlikte telden ses gelir. Yedirme tekniği rezonansın benzeridir. Burada ses çarpma şeklinde değil, tel üzerinde parmağın kayarak gidip gelmesi yoluyla elde edilir. Bu teknik, sesin biraz daha yayılarak uzamasına katkı sağlar.
Gerdirme, kıstırma, üst tel çekme, boğma, çiftli boğma, bare boğma, süt tel çekme teknikleri de saz çalma sırasında kullanılır. Bu teknikler el yatkınlığınıza ve gelişiminize paralel olarak farklı ezgilerde kullanabileceğiniz zengin melodi oluşturma yöntemleridir. Farklı parçalar çalmaya alıştıkça bu teknikleri giderek ilerlettiğinizi görebilirsiniz.
Saz Fiyatları
Saz fiyatları, tel sayısı, ses kalitesi, ebat, marka, dayanıklılık, kullanılan malzeme türü gibi çok sayıda faktöre göre değişir. Amatör bir müzisyen olarak saz çalmak istiyorsanız en başta eğitmeninizin tavsiye ettiği saz modeliyle başlayabilirsiniz. Ardından ileri düzey bağlama çeşitlerine geçiş yapabilir, elektro bağlama deneyimi kazanabilirsiniz.
Saz çeşitleri arasından farklı modelleri deneyerek elinize en güzel oturanı ve çalmaktan keyif alacağınız modeli bulabilirsiniz. Fiziki bir deneme yaptıktan sonra hangi sazı çalmak istediğinize daha rahat karar verebilirsiniz. Saz çantası ve diğer aksesuarları da enstrümanınızın boyutuna ve özelliklerine uygun olarak temin edebilirsiniz.
Stüdyo ekipmanı olarak satın alacaksanız saz yanında mikrofon, hoparlör, ses kartı gibi araçlara da ihtiyaç duyabilirsiniz. Yonka Müzik Market profesyonel stüdyo ekipmanları kategorisine göz atarak enstrüman, kayıt sistemleri ve teknolojik donanımlar hakkında bilgi alabilirsiniz. İndirimlerden faydalanarak hızlıca sipariş oluşturabilirsiniz.